در این نشست حجت‌الاسلام احمد رهدار ارائه کننده بحث، حجت‌الاسلام محمد جعفر حسینیان استاد منتقد و حجت‌الاسلام مصطفی جمالی استاد داور بود.
استاد ارائه کننده بحث گفت: اساسا در تاریخ اسلام، تشیع از ابتدا تاكنون اقلیت بوده است. در گذشته تاریخی وضعیت بسیار حداقلی بوده است. در اكثریت مقاطع یک اقلیت آزاد در حاشیه هم نبوده‌ایم. در تقیه و تحت فشار بوده‌اند. چند نکته در این سیر باید توجه شود. نخست، تشیع از ابتدا تا الان اهمیت بسیار دارد. در گذشته با توجه به خفقان، حوزه‌های علمیه کارشان را درست انجام دادند.
وی افزود: از نخستین مکاتب متمایز «مکتب بغداد»(شیخ طوسی) است که مرکز خلافت عباسیان بوده است. شهری که از ابتدا با جهت‌گیری ضد تشیع شکل گرفته و بزرگان در حالی که قلیل و اندک بودند، موفق شدند نهاد سازی کنند و برای تشیع نهادی به نام نقابه السادات در زمان سید مرتضی با کارکردی که حکومت به رسمیت شناخت. ایشان در عرصه سیاسی وقت، ورود و تصرف می‌كند. شیخ طوسی از بغداد به نجف می‌رود و حوزه علمیه شیعه را برپا می‌کنند و در این وضعیت سخت مكتب بغداد تأسیس می‌شود. در آن زمان توانستند که تأثیرگذار باشند. سپس «مكتب حله » خدمات بزرگی انجام داد.
حجت‌الاسلام رهدار تأکید کرد: سید بن طاووس رئیس حوزه حله در زمان حمله مغول به عراق با فراست مذاكراتی با سران مغول داشت و مانع حمله مغول به حله شد و سبب شد حوزه تخریب نشود، علما كشته نشوند و حوزه علمیه اوج بگیرد. ابن زهره، ابن ادریس، علامه حلی و علامه محقق از بزرگان مكتب حلی‌اند. علامه حلی به ایران می‌آید و با سنی‌ها مذاكره می‌کند و به تدریج شیعه می‌شوند. مكتب بعد «مكتب جبل» است که در دوره قرون هفتم تا دهم بوده است. در این دوره منطقه شام به ویژه حلب كه منطقه فقهی شیعه بوده است كه پس از حمله سلاح الدین ایوبی، ممالیک سر كار می‌آید و بسیار متعصب بوده است.
وی یادآور شد: شهید اول هم در این دوره به شهادت رسید. بدترین جنایات در حق بزرگان دین شد. خروجی‌های این مكتب در اصفهان در دوره صفوی پایه‌ریزی حكومت شیعه اثنی عشری كردند. میراث صفویه برای شیعه بسیار سنگین است. مناظرات كلامی علمای صفوی با علمای مسیحی و مبلغان مسیحی كه علیه اسلام و شیعه كتاب نوشته‌اند مناظرات بسیار قوی و پر ثمر بوده كه بسیاری مبلغان طی مناظره شیعه شدند. در مكتب عتبات كه مقارن با دوره استعمار است ممالک در اشغال انگلیس، فرانسه و ایتالیا هستند. علما در مكتب نجف كاری كردند سرآمد حوزه‌ها شد و بزرگانی از سید یزدی، آخوند خراسانی و ... تربیت شدند. اقداماتی در انحطاط استبداد انجام دادند. تولیدات فكری و اقدامات عملی آن‌ها در اوج بود و تمامی جنبش‌های آزادی بخش دوره قاجار سرنخ آن دست یكی از بزرگان حوزه نجف بود. ما در جمهوری اسلامی چون یک باره حاكم شدیم و حكومت به دست گرفتیم با انبوهی از مسائل و مشكلات و نیازها مواجه شدیم. اکنون شبهات ما فقط نظری نیست، عملی هم هست؛ در حوزه پژوهش، آموزش و تبلیغ. مشكل حوزه‌های ما در پژوهش تولید نیست، مشكل بر می‌گردد به توزیع تولیدات.
استاد ارائه کننده بحث گفت: در بخش آموزش، حوزه‌ها در آموزش‌های تخصصی حوزوی بعد از انقلاب موفق بوده‌اند. در بخش‌های تبلیغ بخش‌هایی در حوزه‌ها باز شده كه بار میراث تمدنی به خود گرفته است. به عنوان نمونه آموزش زبان رایج و غیر رایج دنیا، مراكز تخصصی مثل فقه، كلام، حدیث و ... حتی مراكز دانشگاهی كه با رویكرد حوزوی كار می‌كنند، تأسیس شده است و تغییرات اندكی هم در روش‌های آموزش سنتی ایجاد شده است.
در ادامه استاد منتقد تصریح کرد: باید فضا چالشی شود تا ذهن‌ها فعال شود. آسیب‌هایی که تا حالا دامن‌گیر حوزه‌ها بوده یکی از ناحیه عمل است. عدم حضور جدی در حوزه‌ها در مسایل مختلف علمی و اجتماعی است. این مسئله دامنه داری است. دامنه معضلات علمی از بالاترین سطح مسائل علمی تا پایین‌ترین مسئله خصوصا برنامه‌های اجتماعی است. در سطح کلام باید حوزه‌ها بعنوان محور حجیت جامعه در نظر داشته باشند. به عنوان مثال «برجام» آیا این برنامه حجیت شرعی دارد یا خیر؟ هزینه را چه کسی از نظر شرعی متقبل می‌شود؟ حوزه‌ها در این زمینه ورود پیدا نکردند. حوزه متکفل اتمام حجیت است. بزرگان دخالت نکردند. حتی در حوزه‌های تخصصی هم وارد نشدند.
وی ادامه داد: یکی از اساسی‌ترین نیازهای اجتماعی ما بحث تحول حوزه است که باید دید چه لایه‌هایی را در بر می‌گیرد. آیا منابع ما کافی است. اگر رسالت حوزه را در حد گروه‌های فعال در خارج بدانیم، حوزه خوب عمل کرده است. اما اگر رسالت حوزه از این لایه در عرصه‌های حکومت بالا ببریم این بحث دامنه دار است. آسیب جدی وجود دارد. کدام یک از بزرگان ما به دنبال تشکیل حکومت بودند. حتی در اوج قدرت بزرگان تاریخ صفویه آقایان وارد مسئله حاکمیت و تصرف امور نمی‌شوند. به عنوان یک قدرتمند و عمدتاً مشاور وارد می‌شوند. مسئله دیگر حکومت این‌که شیعه در همه زمان‌ها در تقیه بسر برده است. شرایط را داشته تبلیغ می‌کرده یا توسعه می‌داده است؛ حداکثر توسعه فعالیت تبلیغی زمان یا دانشمندانی تربیت کند تا در اقصی نقاط سفر کرده و فرهنگ شیعه را منتقل می‌کنند.
حجت‌الاسلام حسینیان عنوان کرد: ورود در عرصه جامعه بدون قدرت امکان پذیر نیست. حوزه نسبت به حکومت بعضاً همکاری نمی‌کند و اکثر اوقات به عنوان مانع عمل می‌کند. یعنی انتظاراتی که جامعه و رهبری دارد را برطرف نمی‌کند و جایگزین آن‌ها را کارشناسان فرنگ رفته قرار می‌گیرند. استراتژی تعامل سازنده با تمام دنیا با همه افراد در لایه‌های دنیا امکان پذیر نیست. قبل از ظهور چنین تئوری نمی‌توانیم داشته باشیم. حوزه اولین مسئله تحققش عدالت اجتماعی است. امام(ره) کارش را انجام داد. آقایان که دنبال حکومت اسلامی بودند، برای آن چه کردند؟ چه سبکی را در شرایط فعلی می‌توان منتصب دینی کرد. اول گام در رسیدن به مطلب این است که مسئله را بفهمیم و مسائل را طبقه بندی کنیم. بعد این‌که چگونه حل کنیم. باید دید چقدر با سه مفهوم زیر پایه در حوزه عرف، عقل و عقلا تأثیر دارد.
استاد داور نیز در جمع‌بندی مطالب گفت: اگر چه خوب است به راهکار برسیم و بتوانیم طرحی دهیم، اما خیلی نباید عجله کرد. مهم‌تر از راهکار این است که مسئله را خوب بفهمیم. خود فهم مسئله نصف جواب است. کار فرهنگی و گروهی ساختار حوزه و جامعه چگونه باید باشد! این‌طور نیست که راهکار مشخص نباشد. مهم درک عمق و وسعت مسئله است که ایجاد حرکت می‌کند. وقتی مسئله باشد نوع خواندن و عمق خواندن مشخص و تفاوت پیدا می‌کند./112/
